Lang niet elke leerling en docent voelt zich vrij en veilig op school. Een derde van de docenten voelt zich zelfs minder veilig dan drie jaar geleden, blijkt uit de Rapportage Sociale Veiligheid van DUO. De inspectie besteedt daarom nu extra aandacht aan het thema (sociale) veiligheid. Dat betekent bijvoorbeeld betere hulp en nazorg voor leerlingen en ouders, onder meer door de oprichting van een meldpunt, en waar nodig eerder en steviger ingrijpen.
Maar hoe is sociale (on)veiligheid zichtbaar in en rondom de school? Welke rol spelen de opkomst van sociale media en de coronapandemie? Hoe manifesteert sociale onveiligheid zich onder leerlingen én docenten en welke interventies zijn bewezen effectief?
Te gast in de studio zijn rector-bestuurder Jan Paul Beekman van het Spinoza Lyceum in Amsterdam en Kim Schouten-Entius, docent op het Tabor College in Hoorn. Zij is ontwikkelaar van Kracht In Controle, een lesprogramma over sociaal welbevinden. Verder vertelt Henk Galenkamp, auteur van het Handboek Professionele Schoolcultuur, hoe hij denkt over sociale veiligheid.
Factoren die een rol spelen bij sociale onveiligheid
- Sociale veiligheid is een lastig begrip. Als er sprake is van feitelijk gevaar is een gezonde reactie om bang te zijn en gedrag te vertonen dat voortkomt uit angst: vechten, vluchten of bevriezen. Bij sociale onveiligheid gaat het echter meestal over grensoverschrijdend gedrag en niet over feitelijk gevaar. In zo’n situatie is het constructief om te handelen vanuit boosheid en een signaal te geven dat iemand gedrag vertoont dat over grenzen gaat. Het geeft aanleiding tot begrenzing, en bij begrenzing is het van belang dat je dit doet met behoud van relatie. In de dagelijkse praktijk gaat het bij sociale veiligheid dus eerder over boosheid dan over angst.
- Het geven van feedback op grensoverschrijdend gedrag wordt geregeld als lastig ervaren, zowel door leerlingen als door docenten. Daarnaast lijken leerlingen minder gewend te zijn om feedback te krijgen en vinden ze het lastig om feedback te ontvangen. Corona speelt hierin een rol; leerlingen vinden het moeilijker om zich tot elkaar te verhouden na anderhalf jaar (deels) onderwijs op afstand.
- Sociale media maken het lastiger om grip te krijgen op sociale veiligheid: er vindt interactie plaats tussen leerlingen waar docenten en schoolleiding geen beeld van hebben.
- Scholen maken steeds vaker mee dat kinderen een steekwapen op zak hebben en er vinden op scholen vaker incidenten plaats waarbij sprake is van fysiek geweld.
Sociale veiligheid in het team en onder leerlingen
- Een goede schoolcultuur wordt door docenten en leerlingen samen gecreëerd. Leerlingen zijn heel gevoelig voor het voorbeeldgedrag van docenten. Als een docent bepaald (on)wenselijk gedrag laat zien, nemen leerlingen dat gedrag al snel over. En wanneer onrust binnen een docententeam in de school bestaat, ontstaat deze onrust ook al snel onder leerlingen. Docenten spelen dus een belangrijke rol als het gaat over sociale veiligheid.
- Op kwetsbare momenten ontstaat verbinding. Wanneer docenten zich kwetsbaar opstellen, ontstaat er voor leerlingen een veilige setting om hetzelfde te doen en feedback te geven op gedrag dat voor hen grensoverschrijdend is.
Wat kun je als schoolleider of teamleider doen?
- In het geval van grensoverschrijdend gedrag is het belangrijk om met elkaar te onderzoeken wat er precies speelt en hoe het opgelost kan worden. De oplossing ligt vaak in het in stand houden en verstevigen van de relatie tussen de betrokkenen. Binnen het team van een school is het belangrijk dat je elkaar opzoekt, de lijntjes kort houdt en uitspreekt wanneer er iets speelt.
- Sociale veiligheid neemt toe wanneer er duidelijkheid bestaat over ieders grenzen. Tegelijkertijd wordt het geven van feedback over grenzen vaak als ingewikkeld ervaren. Het is daarom belangrijk dat je daar tijd voor maakt en leerlingen in een veilige ruimte leert hoe ze op een prettige en constructieve manier feedback kunnen geven. Bij goede feedback zijn openheid, eerlijkheid, respect en het gesprek voeren vanuit de ik-vorm belangrijke ingrediënten. Daarbij moet ook ruimte zijn om te spelen en te oefenen met grenzen, zodat je zelf ook ervaart waar je eigen grenzen liggen en hoe je die aangeeft.
- Werk aan een professionele schoolcultuur die voldoet aan vier criteria:
- Gedrag draagt bij aan de doelen van de school.
- Gedrag draagt bij aan het welbevinden van de persoon die het gedrag vertoont.
- Gedrag draagt bij aan het welbevinden van anderen.
- Gedrag dat niet bijdraagt aan de doelen van de school of aan welbevinden wordt vriendelijk en zeer duidelijk begrensd.
- Waardes die gehandhaafd worden met betrekking tot sociale veiligheid zijn intersubjectief en afhankelijk van cultuur en context. Iedere school is uniek en het is belangrijk dat iedere school voor zichzelf die waardes opstelt en zich eigen maakt. Stel de waarden samen met docenten, leerlingen en ondersteunend personeel vast, zodat ze ook echt gedragen worden. Samen beslis je wat je als school belangrijk vindt.
- Het wordt vaak als normaal gezien dat docenten regels omtrent sociale veiligheid handhaven, maar docenten vinden dit soms lastig. Het is belangrijk om hier aandacht aan te besteden en met docenten op een open manier in gesprek te gaan over de vraag wat het lastig maakt.
- Net als docenten hebben het bestuur en de schoolleiding een belangrijke voorbeeldrol: durf je als schoolleiding open en kwetsbaar op te stellen en de moeilijke momenten met elkaar te delen.
Aan het woord in deze podcast
Jan Paul Beekman (LinkedIn)
Jan Paul is ruim zes jaar rector-bestuurder van het Spinoza Lyceum in Amsterdam. Hiervoor was hij rector op verschillende scholen in het midden en oosten van het land.
Kim Schouten-Entius (LinkedIn)
Kim is docent gymnastiek op het Tabor College in Hoorn. Daarnaast is zij ontwikkelaar van KIC (Kracht in Controle). Dit is een sociaal vaardigheidsprogramma voor leerlingen dat gebruikmaakt van de KIC-methode voor sociaal-emotionele ontwikkeling.
Henk Galenkamp
Henk is auteur van het Handboek Professionele Schoolcultuur. Hij heeft ruim 27 jaar gewerkt in het voortgezet onderwijs, als docent, schooldecaan, leerlingbegeleider en adjunct-directeur. In 2010 richtte hij samen met Jeannette Schut Bureau Galenkamp&Schut op. Hij is gespecialiseerd in leiderschapscoaching, teamcoaching en -training.
Leerlingen van het Tabor College
Verder lezen
- Minister Wiersma stuurde de Tweede Kamer in maart 2022 het rapport ‘Veilig op school’. Dit rapport bevat de Landelijke veiligheidsmonitor 2020-2021, die gaat over veiligheidsbeleid en veiligheidsbeleving in het basis- en voortgezet onderwijs. De minister informeerde de Kamer met de Kamerbrief bij het rapport ook over maatregelen die hij wil nemen tegen pesten op school.
- Onder andere vanuit de VO-raad klonk er kritiek op de voorgestelde aanpak van minister Wiersma met betrekking tot sociale veiligheid. Het belangrijkste punt was vooral dat de aanpak te versnipperd is, terwijl een integrale aanpak juist wenselijk is.
- Een derde van de docenten in het voortgezet onderwijs voelt zich minder veilig dan drie jaar geleden. Lees meer hierover in de Rapportage Sociale Veiligheid van docenten VO (DUO, april 2022).
- In het sociale verkeer zijn gevoelens van onveiligheid en angst diepgeworteld. Dat los je niet zomaar op, ook niet op school. In dit artikel leggen Henk Galenkamp en Jeannette Schut stap voor stap uit hoe dat precies zit. Ook beschrijven ze wat je wél kunt doen om sociale veiligheid in het onderwijs te creëren: onacceptabel gedrag vriendelijk en duidelijk begrenzen.
- Meer over de professionele schoolcultuur en sociale veiligheid lees je in het Handboek Professionele Schoolcultuur van Henk Galenkamp & Jeannette Schut.
Colofon
Redactie: Hannah Edelbroek & Sarah van Veller
Presentatie: Ron Benjamins
Techniek: Ludo de Boo
Abonneren
Om niks te missen kunt u zich abonneren op de podcasts van Leren verbeteren via een van de volgende kanalen:
